Sanskrit là gì

I- Ngôn Ngữ Trong Kinh Phật : Ngày nay chúng ta biết các tác phẩm Phật giao được kết tập trong ít nhất là 6 Đại Tạng Kinh(« 大藏經 » Tripitaka, The Great Treasury of Buddhist Canon ») như sau :

1. Đại Chánh Tân Tu Đại Tạng Kinh, Vạn Tân Toản Tục Tạng Kinh ( 大正新脩大藏經, 卍新纂續藏經, Taisho Tripitaka & Successive Tripitaka)

2. Càn Long Đại Tạng Kinh ( 乾隆大藏經, Qianlong Tripitaka)

3. Vĩnh Lạc Bắc Tạng ( 永樂北藏, Yongle Tripitaka)(1)

4. Pāli Đại Tạng Kinh ( 巴利大藏經, Pali Tripitaka)

5. Phạn Văn Đại Tạng Kinh ( 梵文大藏經, Sanskrit Tripitaka )

6. Tây Tạng Văn Đại Tạng Kinh ( Tibetan Tripitaka)

Thật ra cácĐại Tang Kinh như Đại Chính Tân Tu, Càn Long, Vĩnh Lạc Bắc Tạng và Tây Tạng Đại Tạng Kinh đều được dịch ra từ các kinh bằng tiếng Phạn.

Bạn đang xem: Sanskrit là gì

Vậy mỗi khi đọc kinh Phật bằng các thứ tiếng như Hán, Tây Tạng, Nhật Bản, Triều Tiên, Việt Nam, Anh, ... mà cảm thấy khó hiểu hay nghi ngờ nghĩa lý thì có thể truy cứu câu văn gốc từ bản tiếng Phạn để tìm hiểu ý nghĩa đích thực.

Điều đáng tiếc là toan bộ kinh sách Phật giáo bằng tiếng Phạn ở Ấn Độ đã bị hủy diệt vao thế kỷ 14 sau cuộc xâm lăng của Hồi giáo vào Ấn Độ.

Tiếng Phạn (Sanskrit) có tên nguyên tiếng Phạn là saṃskṛtā vāk hay saṃskṛta, nghĩalà ngôn ngữ “hoàn hảo” hay “ tao nhã” hay “hiến dâng”, luôn luôn được xem là ngôn ngữ “cao cấp” dành cho các nghi thức các tôn giáo: đạo Hindu, đạo Phật và đạo Jaina, và cho giới tinh hoa của Ấn Độ.

Chúng ta cũng được biết là tiếng Phạn gắn liền với sự hình thành các kinh Vệ Đà của đạo Hindu cho nên người Ấn độ quan niệm rằng tiếng Phạn là ngôn ngữ do thần Śiva tạo ra và truyền xuống cho con người. Vì là do thần Śiva tạo ra, nên chữ viết của tiếng Phạn được gọi là Nāgarī, nghĩa là chữ viết miền đô thị hay Devanāgarī, nghĩa là chữ viết miền đô thị của Thiênthần. Hệ quả của niềm tin ấy là người Ấn Độ cho rằng việc đọckinh và đặc biệt là các thần chú bằng tiếng Phạn sẽ dễ có sự cảm thông, trợ giúp, cứu độ từ Phạm Thiên và các Thiên thần trong truyền thống đạo Hindu.

Vì Phật giáo phát xuất từ Ấn Độ nên niềm tin nầy cũng thấy có trong kinh sách của Phật giáo. Chẳng hạn, trong Đại Bát Niết Bàn Kinh 8 và 26, hay trongĐại Đường Tây Vực Ký của ngài Huyền Trang, ... đều có ý tưởng nầy.

Nhưng tronggiai đoạn đầu khi Phật giáo mới truyền sang Trung Quốc, do lòng tự tôn dân tộc của người Trung Quốc, tiếng Phạn bị gọi là Hồ ngữ là tiếng của rợ Hồ, mặc dầu ngài Cưu Ma La Thập đã dịch các Kinh Phật bằng tiêng Phạnra tiếng Trung Quốc vào năm 402 sau dương lịch. Cho đến thời ngài Ngạn Tôn (557-610), một tác giả lớn của Phật Giáo Trung Quốc, thì tiếng Phạn mới chính thức được gọi là Phạn ngữ (2)

Từ đó về sau, tiếng Phạn trong kinh Phật được các nhà sư Trung Quốc xem thiêng liêng như người Ấn đã từng quan niệm. Chẳng hạn câu tiếng Phạn mở đầu cho mọi Kinh Phật :

Evaṃ mayā śrutam

nghĩa là “Tôi nghe như vầy” ( Như thị ngã văn) đã được giới Phật Giáo Trung Quốc tôn kính với câu :

“Thử phạn tự giả cắng tam thế nhi thường hằng biến thập phương dĩ bình đẳng. Học chi thư chi định đắc thương nhậm chi Phật trí, quán chi tụng chi tất chứng bất hoại chi pháp thân. Chư giáo chi căn bổn, chư tự chi phụ mẫu, kỳ tại tư hồ.”

Nghĩa là :” Mấy chữ Phạn nầy mãi thường hằng trong ba cõi, bình đẳng khắp mười phương. Ai học nó, viết nó nhất định sẽ đạt được Phật trí hiện tiền, ai quán nó, tụng nó nhất định sẽ chứng được pháp thân bất hoại. Nó là căn bổn của tất cả giáo pháp, là cha mẹ của tất cả văn tự, tất cả đều ở đây cả “ (3).

Xem thêm: Hướng Dẫn Cách Trồng Khổ Qua Hiệu Quả Tại Nhà, Cách Trồng Khổ Qua Hiệu Quả Tại Nhà

Thời đức Phật Thích Ca tại thế (563-483 trước dương lịch) thì Phật pháp được giảng giải và trao truyền bằng lời nói, chứ chưa được ghi lại dưới dạng văn tự.

Trong lần kết tập Kinh điển lần thứ nhất (khoảng 7 ngày sau khi đức Phật Thích Ca nhập diệt), ngài Ᾱnanda được mời đọc tụng thuộc lòng mỗi câu Kinh 80 lầnđể toàn thể hội chúng tụng theo cho đến thuộc nằm lòng.

Trong lần kết tập Kinh điển thứ hai (khoảng 137 năm sau khi đức Phật nhập diệt), kinh Phật cũng chỉ được đọc tụng thuộc lòng chứ chưa ghi lại thành văn bản.

Trong lần kết tập thứ ba, theo lệnh của vua A Dục (Aśoka : 268-233 tr. dl), Kinh Phật mới được ghi lại thành văn bản trên những miếng đồng để lưu trữ.

Vào thời kỳ nầy thì tiếng Phạn đã được Pāṇini và các vị tiền bối chuẩn hóa thành tiếng Phạn mà người phương Tây gọi là tiếng Phạn Cổ điển (Classical Sanskrit) để phân biệt với tiếng Phạn thời trước đó trong kinh Vệ Đà, gọi là Vedic.

Các mẫu tự Devanāgarī (Devanagari Script) dùng để viết tiếng Phạn và một số ngôn ngữ Ấn Độ khác đã tiến hóa từ các mẫu tự Brahmi (Brahmi script) đã có mặt vào khoảng năm 300 trước dương lịch. Những câu khắc trên các trụ đá theo lệnh của Hoàng đế Aśoka vào khoảng năm 300 trước dương lịch đều bằng ký tự Brahmi. Nhưng nguồn gốc đích thực của chữ viết ở Ấn Độ thì không được xác nhận với bất kỳ mức độ chắc chắn nào mặc dù các học giả tin rằng điểm xuất phát là các ký tự Brahmi như đã dùng trong các câu khắc của Hoàng đế Aśoka.

Ký tự Brahmi phù hợp với hệ thống viết chữ theo các âm (syllabic writing system : mỗiký tự hoặc là một phụ âm hay một âm gồm phụ âm với nguyên âm a) và đã được dùng nhiều hơn trong việc viết chữ Prakit, là ngôn ngữ được nói bởinhững người dân thường (giới bình dân). Nhưng ký tự Brahmi đã trải qua những biến đổi rất nhiều, hình dạng khác biệt đáng kể qua thời gian, dù rằng tập hợp các akṣara (mẫu âm) vẫn được giữ nguyên cho các nguyên âm và phụ âm cơ bản của tiếng Phạn.

Từ khoảng năm200 sau dương lịch về sau, Ấn Độ được trị vì bởi các vua theo đạo Hindu, và sự phổ biến thông tin qua việc khắc chữ trên đá được tiếp tục.Nhưng do sự biến đổi rất nhiều của các ký tự và các chỉ dụ hay sắc lệnhcủa nhà vua trên đá bị hủy hoại qua thời gian, khiến cho chính người ẤnĐộ đương đại cũng không thể hiểu được nội dung các câu khắc ấy. Những học giả phương Tây đã giúp Ấn Độ giải quyết được vấn đề nầy. Năm 1838, học giả James Prinsep khám phá ra ý nghĩa của các câu Brahmi khắc trên đá từ thời Hoàng đế Aśoka. Về sau với sự giúp sức của nhiều học giả khác, đặc biệt là Georg Buhler đã thiết lập được mối liên hệ vững chắc giữa ngôn ngữ và các ký tự. Từ đó người ta khám phá ra được quá trình phát triển của mẫu tự từ Brahmi vào khoảng năm 300 trước dương lịch cho đến Devanāgarī đương đại như sau:

Cácmẫu tự Devanāgarī mà thế giới đang dùng ngày nay đã được định hình vào khoảng năm 1700 sau dương lịch. Các sách tiếng Phạn được in sau năm 1900có cùng các mẫu tự Devanāgarī như ngày nay, còn các sách in trước năm 1900 có thể chứa một khác dạng khác của một số akṣara. (4)

Thí dụ : Bát Nhã Tâm Kinh được viết bằng tiếng Phạn trên 2 lá bối được lưu trữ tại chùa Hōryū-ji ở Nhật Bản với ký tự thời thế kỷ thứ 7 (5):

II- Bốn Ngôn Ngữ Lưu Giữ Kinh Phật Thời Xưa:

Theo Giáo sư Franklin Edgerton (6), các văn bản Phật giáo đã được lưu giữ trong ít nhất là 4 ngôn ngữ Indic (7) 1. Phạn Cổ Điển (Classical Sanskrit) : Tiếng Phạn chuẩn tức tiếngPhạn đã được chuẩn hóa bởi Pāṇini, phân biệt với tiếng Phạn trong kinh Vệ Đà là Vedic 2. Pāli, một ngôn ngữ Indic miền Trung Ấn (Middle Indic). Đây là ngôn ngữ chuyển tải phần lớn nhất của tác phẩm Phật giáo mà ngày nay được bảo lưu trong bất kỳ ngôn ngữ Indic nào , đó là ngôn ngữ thiêng liêng của Phật Giáo Miền Nam (Nam truyền, Nam tông, Nguyên thủy, Tiểu thừa). Ngày nay, hầu hết các học giả đều tin rằng Pālichủ yếu là dựa trên một phương ngữ Middle Indic thuộc miền Tây hay Trung tây. 3. Prakrit Dharmapada : là phương ngữ dựa trên một Middle Indic miền Tây bắc mà Senart trong bài viết về văn bản Dutreuil de Rhins đăng trong Jas. IX.12 (1898), trang 193ff gọi là Prakrit Dharmapada. 4. Buddhist Hybrid Sanskrit : Ngôn ngữ mà Giáo sư Franklin Edgerton goi là Buddhist Hybrid Sanskrit (viết tắt là BHS). Hầuhết các tác phẩm Phật Giáo Bắc Ấn Độ (Bắc truyền, Bắc tông, Đại thừa) được viết bằng BHS. Chẳng hạn, toàn bộ các kinh trong bộ Đại Bát Nhã được viết bằng BHS. Ngôn ngữ nầy chủ yếu dựa trên một phương ngữ Middle Indic cổ xưa mà vẫn chưa xác định rõ, đồng thời chứa nhiều tiếng địa phương của các Middle Indic khác. Nhưng BHS cũng chịu ảnh hưởng sâu xa bởi tiếng Phạn khiến cho nhiều tác phẩm viết bằng BHS vẫn được gọi một cách đơn giản là “tiếng Phạn”. Giáo sư Franklin Edgerton, trongbài viết “ Tiếng Prakrit Làm Nền Tảng Cho Buddhistic Hybrid Sanskrit (8), cho biết rằng những tác giả Phật giáo sử dụng tiếng Phạn chuẩn hóa (Tiếng Phạn Cổ điển = Classical Sanskrit, hay Brahmanical Sanskrit, do Pāṇini và các vị tiền bối chuẩn hóa ) chỉ là một số nhỏ. Nhóm nầy dường như là đã được đào tạo trong truyền thống tăng lữ Bà La Môn chính thống (orthodox Brahmanical training) vào thời trẻ nên họ rành tiếng Phạn chuẩn, rồi sau họ mới chuyển qua đạo Phật, chẳng hạn như Aśvaghoṣa (Mã Minh), do đó họ dùng tiếng Phạn chuẩn hóa để viết kinh sách Phật giáo. Đa số tác phẩm Phật giáo viết bằng tiếng Phạn, chính là bằng Buddhist Hybrid Sanskrit . Vì vậy Buddhist Hybrit Sanskrit cũng còn gọi là Tiếng Phạn Phật Giáo (Buddhist Sanskrit) hay Tiếng Phạn Hỗn Hợp (Mixed Sanskrit). Các tác phẩm Phật giáo viết bằng Buddhist Hybrid Sanskrit xuất hiện sau khi Pāṇini đã hoàn thành việc chuẩn hóa tiếng Phạn vào khoảng đầu thế kỷ thứ 4 trước dương lịch. Sau công trình của Pāṇini thì tiếng Phạn đã trở thành là ngôn ngữ vượt trội trong văn học và triết học ở Ấn Độ. Cho nên các nhà sư Phật giáo bắt đầu làm thích nghi ngôn ngữ họ đã dùng (tiếng địa phương của họ) với tiếng Phạn trong khi vẫn còn ảnh hưởng của truyền thống ngôn ngữ thoát thai từ một dạng tiếng Prakrit dùng chính thức trong tôn giáo (protocanonical Prakit) củatruyền thống truyền khẩu vào thời kỳ đầu của việc trao truyền Phật pháp. Có lẽ chính vì dưới sự ảnh hưởng đa phương ngữ như thế, mà các tácphẩm Phật giáo được viết bằng Buddhist Hybrid Sanskrit đã ra đời. Trong khi có nhiều lý thuyết khá khác biệt nhau về mối liên hệ củaBuddhist Hybrid Sanskrit với Pāli, thì điều chắc chắn là Pāli thì gần với ngôn ngữ nầy hơn là Sanskrit (9). Theo K.R. Norman, thì Pāli cũng nên được xem như một dạng của Buddhist Hybrid Sanskrit (10). Franklin Edgerton lại cho rằng Pāli về cơ bản là một loại tiếng Prakit (11). Ở những nơi mà BHS khác biệt với Sanskrit thì nó lại gần giống hay y hệt như Pāli. Tuy nhiên, hầu hết những tác phẩm viết bằng BHS hiện còn tới nay thì nguyên thủy được viết bằng BHS chứ không phải được viết lại hay dịch lại từ các tác phẩm đã viết bằng Pāli hay các ngôn ngữ khác (12).

III. Có Ngôn Ngữ Duy Nhất Ban Đầu Cho Phật Giáo Không?

Đây là câu hỏi thú vị đối với các nhà nghiên cứu.

III.1 Tinh Thần Tự Do Phóng Khoáng Của Đức Phật Trong Việc Sử Dụng Ngôn Ngữ Để Hoằng Pháp.

Trong Tạng Kinh Pāli (13) có một đoạn nổi tiếng, được tóm tắt như sau :“ Có hai nhà sư là anh em ruột, vốn xuất thân từ giai cấp quý tộc (brahman) với ngôn ngữ và cách phát âm rất tinh tế (tiếng Phạn chuẩn), đến trước đức Phật và thưa : Bạch Đức Thế Tôn, ở đây có nhiều nhà sư từ nhiều giai cấp xã hội và nhiều địa phương khác nhau đang làm hủy hoại lời đức Phật dạy bằng cách lập lại lời của Đức Thế Tôn theo ngôn ngữ địaphương của họ; hãy cho phép chúng con dịch tất cả lời dạy của Thế Tôn ra tiếng Phạn Vệ Đà.

Đức Phật đã bácbỏ đề nghị đó bằng cách dạy rằng : “ Hởi các nam tử bị lừa dối kia, làmsao các ông có thể nói điều đó ? Điều đó sẽ không thể chuyển đổi được cái đã không thể chuyển đổi...”.

Và ngài giảng một bài pháp rồi ra lệnh cho tất cả các nhà sư :

“ Các ông đừng có dịch các lời Phật dạy ra tiếng Phạn Vệ đà. Ai làm như thế là phạm tội. Hởi các tăng sĩ, ta cho phép các ông học lời Phật dạy theo ngôn ngữđịa phương của mỗi người.”

Điều nầy chứng tỏbản thân Đức Phật và các đệ tử ban đầu của ngài chỉ dùng tiếng địa phương phổ thông làm phương tiện giảng dạy Phật pháp và từ chối dùng tiếng Phạn Vệ đà (Vedic) hay tiếng Phạn chuẩn được tôn kính của giới quýtộc.

Trong Luật tạng của phái bộ Mahīśāsaka, được dịch ra tiếng Trung Quốc bởi Buddhajīva năm423-424 sau dương lịch, kể câu chuyện hơi khác một chút là hai anh em nhà sư vốn xuất thân giới quý tộc Bà La Môn khi nghe các nhà sư đọc tụngkinh “không chính xác” thì chế nhạo họ bằng cách nói rằng : “ Mặc dù họđã trở thành nhà sư từ lâu, nhưng họ đọc tụng kinh theo cách nầy! khôngbiết các từ thuộc nam tính hay nữ tính, số ít hay số nhiều, cũng không biết động từ ở thì hiện tại, quá khứ hay tương lai, cũng không biết thuộc âm tiết ngắn hay dài, cũng không biết nhịp thơ với âm nhẹ hay nặng”.

Khi hai người nầy đến khẩn khoản cầu xin đức Phật cho điều chỉnh, ngài ra lệnh rằng: “kinh cần được đọc theo giọng âm của từng vùng, nhưng phải thận trọng không để làm sai lệch ý nghĩa. Điều cấm kỵ là biến lời Phật dạy thành ngôn ngữ ngoại đạo “ (14).

Trong Luật tạng của phái bộ Dharmagupta gần với Pāli tạng hơn cũng nêu câu chuyên trên, nhưng thay vì hai nhà sư thì nói chỉ có một nhà sư. Vị sư nầy phàn nàn với đức Phật rằng : “ Các nhà sư thuộc các giai cấp khác nhau và mang các tên khác nhau đã đang làm hỏng các kinh Phật” và đề nghị :” soạn lạicác kinh theo ngôn ngữ tốt của thế giới “, thì hiển nhiên là Vedic hay tiếng Phạn chuẩn, ngôn ngữ của văn hóa. Trong việc phản bác ý tưởng đó,đức Phật cho rằng việc dùng “ngôn ngữ của người ngoại đạo” sẽ làm hủy hoại các kinh Phật, và ngài nói : “ Được phép đọc tụng và học các kinh Phật bằng lời giải thích theo các ngôn ngữ phổ thông của các vùng khác nhau” (15).

Còn trong bản dịchra chữ Hán ( trong khoảng năm 350-431 sau dương lịch) của văn bản đã thất lạc Vinayamātṛkā ( Tóm lược Giới Luật, Summary of the Discipline), thì câu chuyện là hai nhà sư có nguồn gốc quý tộc Bà La Môn bạch với đứcPhật rằng :

“ Trong số các đệ tử của Đức Thế Tôn có những người thuộc các giai cấp xã hội khác nhau, thuộc những xứ sở khác nhau, thuộc quyền cai trị của quận hay huyện khác nhau . Giọng đọc của họ không giống nhau. Vì ngôn ngữ của họlà không đúng đắn, tất cả họ đang hủy hoại ý nghĩa đích thực của lời Phật dạy.”

Hai vị sư nầy muốn biên tập và điều chỉnh lại các kinh sách theo quy luật được chấp thuận trong ngôn ngữ Vệ đà. Đức Phật đáp :

“ Trong tôn giáo của ta, ngôn ngữ tinh tế hoa mỹ là không cần thiết. Tất cả những gìta muốn là ý nghĩa và lý luận phải đúng. Các ông phải thuyết pháp theo cách phát âm mà dân chúng hiểu được. Vì vậy, điều đúng đắn là sử dụng ngôn ngữ tùy theo xứ sở mình thuyết pháp.”(16)

Theo tinh thần nầycủa đức Phật thì người ViệtNamta cần phải được nghe giảng pháp và học kinh Phật bằng tiếng Việt. Điều nầy cũng đã được Hòa thượng tôn sư Trúc Lâm xúc tiến từ những năm 60 của thế kỷ 20, chẳng hạn, ngài dùng câu Việt hóa:

“Nammô Phật Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni”

thay cho câu thuần Hán :

“Nammô Bổn Sư Thích Ca Mâu Ni Phật”.

Hơn nữa, những vị tăng, ni mà có duyên được mời hoằng pháp tại nơi có dân tộc ít người thì nên học ngôn ngữ của dân tộc ấy để giảng pháp, mới mong việc hoằng pháp dễ thành công được.

III.2 Ngôn Ngữ Của Đức Phật Thích Ca:

Bản thân đức PhậtThích Ca Mâu Ni là một người miền Đông Ấn Độ, gia đình ngài sống ở Kapilavastu (Ca Tì La Vệ), ở miền đông bắc Kośala (Câu Tát La,Oudh). Các cuộc du hóa của ngài dường như chủ yếu bị giới hạn ở phía tây bởi Śrāvastī (Xá Vệ) và về phía đông bởi Rājagṛha (Vương Xá), thủ đô của Magadha ( Ma Kiệt Đà) miền nam Bihar của sông Ganges). Tất cả những vùngnầy có ngôn ngữ thuộc về một ngôn ngữ mà ngày nay gọi là Bihari hiện đại ( ngoại trừ Śrāvastī có lẽ chỉ cùng gần với ngôn ngữ Eastern Hindi). Không nghi ngờ gì là hầu hết đệ tử của đức Phật thuộc cùng vùng tổng quát ấy, và chúng ta có thể cho rằng, trong thời đức Phật còn tại thế, các bài giảng của ngài, it nhất, chủ yếu được học thuộc lòng theo các phương ngữ miền đông. Tuy vậy, không ai biết chính xác phương ngữ nào đức Phật đã dùng để giảng pháp; và có vẻ rõ ràng là những phương ngữcủa các đệ tử của ngài khác biệt nhau một cách cảm nhận được.

Tuy nhiên cácnhà nghiên cứu Lüders và Hiän-lin Dschi (17) tin rằng “Old Ardha-Māgadhī “, một dạng cổ của Ardha- Māgadhī là ngôn ngữ mẹ đẻ của Đức Phật và cũng là ngôn ngữ chính thống của Phật giáo trong dạng cổ xưanhất.